Historia Instytutu Historii i Archiwistyki UMK
Początki późniejszego Instytutu Historii i Archiwistyki sięgają narodzin Uniwersytet Mikołaja Kopernika. W 1946 r. dzięki zaangażowaniu wybitnych historyków ze Lwowa, Wilna i Poznania przystąpiono w Toruniu do badań nad historią Polski i powszechną. Pierwsze lata istnienia Instytutu wiążą się z nazwiskami czołowych przedstawicieli nauki polskiej: mediewistów Bronisława Włodarskiego i Karola Górskiego, nowożytników Ryszarda Mienickiego i Bronisława Pawłowskiego, pierwszego rektora UMK Ludwika Kolankowskiego oraz Stanisława Hoszowskiego zajmującego się historią gospodarczą.
Po latach stalinowskich, które przyniosły presję ideologiczną, zwolnienie lub odsunięcie od dydaktyki szeregu pracowników (Instytutowi Historii odebrano jego nazwę – przekształcając go w Zespół Katedr Historii – i prawo nadawania magisteriów), toruńskie środowisko historyków zdobyło wysoką pozycję w kraju i stopniowo również za granicą. Z osobą Witolda Łukaszewicza szczególnie zasłużonego dla całego Uniwersytetu rektora uczelni, badacza dziejów XIX i XX w., związany jest rozwój Instytutu w latach 60-tych. Dzięki jego staraniom poszerzony zostaje obszar prowadzonych badań o starożytność, następuje dynamiczny rozwój specjalności archiwistycznej utworzonej w roku 1951. Rosnąca rola i ranga tej specjalności doprowadziła pod koniec lat 60–tych do nazwania instytucji Instytutem Historii i Archiwistyki UMK.
W 1965 r. Instytut został przeniesiony z Collegium Maius do budynku przy Placu Teatralnym 2a, gdzie pozostawał do 2009 r. W oczekiwaniu na nową siedzibę przez 2 lata mieścił się na Wydziale Biologii i Nauk o Ziemi UMK na Bielanach. W 2011 roku przeprowadził się do nowego budynku w kampusie bielańskim – Collegium Humanisticum UMK.
Trudna historia PRL i samej uczelni nie przeszkodziły IHiA w rozwoju i zdobyciu poważnego miejsca na naukowej mapie kraju, zarówno pod względem poziomu, jako i liczebności kadry naukowej. Najsilniejszą stroną Instytutu była tradycyjnie historia średniowiecza, badania nad zakonami rycerskimi, Hanzą i miastami, nauki pomocnicze historii, archiwistyka, historia starożytna, dzieje nowożytne, historia wojskowa, historia regionalna Prus i Pomorza oraz historia dyplomacji i dzieje społeczno-polityczne w XX w. Pracuje w nim ponad 60 nauczycieli akademickich, w tym ponad 50 tzw. samodzielnych pracowników nauki.
W roku akademickim 2006/07 powstał drugi, obok historii, kierunek studiów: archiwistyka i zarządzanie dokumentacją. W tym samym roku akademickim wprowadzono tzw. boloński system organizacji studiów (3-letnie studia licencjacie i 2-letnie studia magisterskie). Kolejne kierunki studiów uruchomiono w roku akademickim 2011/12: wojskoznawstwo oraz w roku 2013/14: studia skandynawsko-bałtyckie (początkowo jako studia bałtyckie).
W programie studiów stacjonarnych znajdują się interesujące bloki kształcenia. W ramach kierunku historia (w zależności od stopnia studiów): specjalność nauczycielska (z dodatkowym modułem wiedza o społeczeństwie), dziedzictwo kulturowe Europy, historia w mediach i administracji, edytorstwo historyczne, krajoznawstwo i turystyka historyczna, skandynawsko-bałtycka oraz historia wojskowa. Natomiast w ramach kierunku archiwistyka i zarządzanie dokumentacją są to specjalności: archiwalna i zarządzanie dokumentacją. Na wojskoznawstwie można wybierać spośród specjalności człowiek a wojna, wojny i siły zbrojne w Europie Środkowo-Wschodniej w XX wieku, a studia skandynawsko-bałtyckie oferują specjalność skandynawską (z którą wiąże się intensywna nauka języka norweskiego).
Modernizacja biblioteki Instytutu, stworzenie możliwości wolnego dostępu do Internetu (eduroam), a także reformy systemu studiów i otwarcie ich na wymianę międzynarodową (w tym w ramach europejskiego programu ERASMUS), pozwalają kształcić coraz lepszych absolwentów, potrafiących, jak pokazuje praktyka, skutecznie poszukiwać zatrudnienia na niełatwym rynku pracy. Po przeprowadzce do Collegium Humanisticum UMK, znacząco poprawiły się warunki studiowania. Nowe, o dużej powierzchni i z nowoczesnym wyposażeniem sale wykładowe i ćwiczeniowe, pracownie, nowoczesna biblioteka oraz zaplecze socjalne tworzą jedne z najlepszych w Polsce warunki do zgłębiania wiedzy o dawnych cywilizacjach i społeczeństwach.
Silną stroną Instytutu są trwające od wielu dziesięcioleci kontakty uczonych naszego ośrodka z badaczami zagranicznymi. Na pierwsze miejsce w tej współpracy należy niewątpliwie wymienić liczne związki z nauką historyczną w Republice Federalnej Niemiec. Związki te miały poważne znaczeniu w systematycznej budowie podstaw szeroko rozumianego pojednania polsko – niemieckiego po II wojnie światowej. Pierwsze kontakty nawiązywali profesorowie: Tadeusz Grudziński, Karol Górski, Jerzy Serczyk i Marian Wojciechowski. W 1973 r. podczas obchodów 500 rocznicy urodzin Mikołaja Kopernika, przybyło do Torunia wielu zagranicznych uczonych, a wśród nich byli także liczni goście z Niemiec. Wówczas władze UMK zawarły umowy o współpracy z uniwersytetami: w Ferrarze, Padwie oraz w Greifswaldzie i Rostocku. Umowy te otworzyły toruńskim historykom między innymi możliwość nawiązania trwałych kontaktów naukowych z uczonymi niemieckimi, najpierw w NRD, a następnie także w RFN, czemu sprzyjało podpisanie a następnie ratyfikacja układu o normalizacji stosunków między Polską i RFN.
Kontakty z nauką niemiecką kontynuowali profesorowie: Antoni Czacharowski, Zenon Hubert Nowak, Janusz Małłek, Jacek Staszewski, Kazimierz Wajda, Mieczysław Wojciechowski oraz Teresa Borawska i Stefan Kwiatkowski. Zainteresowanie i aktywność w tej sferze wykazują obecnie profesorowie: Roman Czaja, Andrzej Radzimiński, Wiesław Sieradzan, Janusz Tandecki, Jacek Wijaczka oraz Jarosław Wenta (który w ostatnich latach zaangażował się w organizację International Mediaeval Congress w Leeds, stając się odpowiedzialnym za obszar Europy Wschodniej).
Rozwinięciem tych trudnych początków był dalszy etap współpracy międzynarodowej Instytutu, zarówno na płaszczyźnie pojedynczych wykładów, jak również sesji naukowych, w których poza dominującymi kontaktami z uczonymi ze zjednoczonych już Niemiec pojawiają się nowe kierunki tej współpracy zwłaszcza z Francją, Ukrainą, Litwą, Rosją oraz z Norwegią. Szczególne znaczenie mają badania nad historią społeczną epoki nowożytnej m.in. we współpracy z Uniwersytetem w Bordeaux, a koordynowane przez prof. Jarosława Dumanowskiego.
Instytut Historii i Archiwistyki jest miejscem redagowania kilku czasopism naukowych, np.: Klio, Rocznik Grudziądzki, Archiwa-Kancelarie-Zbiory, Ordines Militares oraz konferencji z udziałem uczonych nie tylko z krajów europejskich oraz znaczącym ośrodkiem edycji źródeł historycznych, w tym tak ważnych pomników w języku staroniemieckim. Istniejąca w strukturze Instytutu Pracownia Atlasu Historycznych Miast Polskich ma znaczące osiągnięcia w publikacji zeszytów tego wydawnictwa poświęconych miastom Polski Północnej (Pomorze, Warmia i Mazury) i Kujawom.
Warto dodać, że pracownicy Instytutu od lat wchodzą w skład władz Polskiego Towarzystwa Historycznego, a także Stowarzyszenia Archiwistów Polskich. Prof. dr hab. Krzysztof Mikulski jest prezesem Towarzystwa Miłośników Torunia. Prof. dr hab. Mirosław Golon jest jednocześnie dyrektorem Delegatury Bydgoskiej Instytutu Pamięci Narodowej. Prof. dr hab. Andrzej Radzimiński jest prezesem Towarzystwa Naukowego w Toruniu, a jego sekretarzem generalnym jest z kolei prof. dr hab. Krzysztof Kopiński. Prof. dr hab. Waldemar Rezmer otrzymał w 2009 r. tytuł doktora honoris causa Uniwersytetu Witolda Wielkiego w Kownie, a prof. dr hab. Janusz Małłek w roku 2010 takiż tytuł na Uniwersytecie Warmińsko-Mazurskim w Olsztynie. W kolejnych latach w ten sposób zostali wyróżnieni: prof. dr hab. Andrzej Tomczak (Uniwersytet Szczeciński, 2014 r.) oraz dwukrotnie prof. dr hab. Krzysztof Mikulski (Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, 2019 r.; Uniwersytet Pedagogiczny w Krakowie, 2021 r.). W 2017 r. Zakład Historii XX w. otrzymał Medal Marszałka Województwa Kujawsko-Pomorskiego „Unitas Durat Palatinatus Cuiaviano-Pomeraniensis” w uznaniu zasług na rzecz województwa i jego mieszkańców.
O stale wzrastającej randze Instytutu świadczy ponadto fakt współorganizowania z Max-Planck-Institut für Geschichte w Getyndze Polskiej Misji Historycznej (Polnische Historische Mission am Max–Planck–Institut für Geschichte) w tym mieście, która służyła w latach 2001-2008 intensyfikacji kontaktów naukowych między historykami niemieckimi i polskimi. W roku 2009 działalność Misji reaktywowano przy Uniwersytecie Juliusza Maksymiliana w Würzburgu (Polnische Historische Mission an der Julius-Maximilians-Universität Würzburg). Misja wydaje również corocznie czasopismo (Bulletin der Polnischen Historischen Mission) ilustrujące jej bogatą działalność naukową.
Przed władzami Instytutu oraz jego wszystkim pracownikami stoją nowe wyzwania dotyczące zarówno podtrzymania i rozwoju instytucji badawczej, ale również przemian demograficznych i preferencji kandydatów i studentów. Odpowiedzią na te ostatnie jest stała troska o rozwój oferty dydaktycznej, poszerzającej horyzonty i umiejętności zawodowe absolwentów. Doświadczenia niemal 80 lat działalności, jak również posiadany potencjał Instytutu pozwalają mieć nadzieję na dobre perspektywy w najbliższych latach.